Åarjelsaemien - sydsamiska

Sveerje lea meatan Europeijen unijovne (EU) 1995 raejeste. EU-laanth laavenjostoeh ovmessie gyhtjelassine jïh jïjnjh dejstie mijjen aarkebiejjiem tsevtsieh. Daesnie åenehks daajroem mejnie EU gïetede, guktie EU sjæjsjele jïh Sveerjen råallen bïjre EU:esne. Dïhte aaj vuesehte guktie datne maahtah EU:em tsevtsedh.

Stoerre bieliem EU:en barkoste lea dan bïjre guktie åesiestimmiem aelhkebe darjodh lïhtsegelaanti gaskem. EU-laavenjosteme aaj aelhkie årrodh fealadidh, juhtedh jallh lohkehtidh jeatjah EU-laantesne. Daelie maehtieh EU-otnjegh vuesiehtimmien gaavhtan barkedh jeatjah EU-laantesne bielelen sjïere barkoe- jallh orremeluhpie. Euroe lea valuta medtie bielie EU-laantijste.

Lïhtsegelaanth

EU:en lïhtsegelaanth lea meatan EU:ese orreme ovmessie tïjjetsiehkine:

1952 Belgien, Frankrijhke, Italien, Luxemburg, Nederländerna, Tysklaante

1973 Danmark, Irlaante

1981 Greklaante

1986 Portugal, Spanien

1995 Såevmie, Sveerje, Österrijhke

2004 Cypern, Estlaante, Lettlaante, Litauen, Malta, Polen, Slovenien, Slovakien, Tjeckien, Ungern

2007 Bulgarien, Rumänien

2013 Kroatien

EU gaajhkem gïetede?

EU jïjnjh gyhtjelassh gïetede. Daesnie naan vuesiehtimmieh:

Byjresegyhtjelassh. EU lea vuesiehtimmien gaavhtan ulmieh bïejeme guktie lïhtsegelaanth edtjieh sov olkeseluejhtemh sjædtoegåetiegassijste unniedidh.

Gööleme. EU sjæjsjele man jïjnjh guelieh mah åådtje lïhtsegelaanti tjaetsine gööledh. Dïhte gaskem jeatjebem tsevtsie tåarskh Luvliemearoesne.

Polijselaavenjosteme. EU-laanti polijsh jïh åklagerh reaktam utnieh laavenjostedh guktie kruepies miedtemh vööste laanti gaskem vuesiehtimmien gaavhtan tjeakoes narkotijhkefoeresjimmie.

Regijonaaledåarjoe. EU-laanth sijhtieh dah ekonomeles jïh sosijaleles joekehts unniedidh laanti jïh regijovni gaskem EU:esne. Dan gaavhtan stoerre bieliem EU:en beetnegijstie regijonaaledåarjose.

Baataræjjapolitihke. EU ektine njoelkedassh åtna asylen bïjre baataræjjide, gaskem jeatjebem mij laantide mij edtja asyleohtsemem gïetedidh.

EU-laanth laavenjostoeh vuesiehtimmien gaavhtan aaj viehkiepolitihken bïjre, åesiestimmine laantigujmie EU:en ålkoelisnie, dåarjoeh laantebårran jïh beapmoegyhtjelassi bïjre.

Daate ij EU darjoeh

Lïhtsegelaanti jïjtjh dïedtem utnieh jïjnjide aatide. Naan vuesiehtimmieh lea baalhkaskaehtieh, skïemtjehokse, skuvle jïh voeresebeetneh jïh maanadåarjoe.

Gaajhkh lïhtsegelaanth maaksovem maeksieh EU:ese fïerhten jaepien. Maaksovem beaja gaskem jeatjebem laanten ekonomeles våaroemistie. Sveerje maaksa 24-47 miljardh kråvnah.

Ållesth EU åådtje medtie 1 550 miljardh kråvnah jaepesne. Medtie 90 prosenth beetnegijstie bååstide lïhtsegelaantide vadta dåarjoehammojne. Jeenjemes juhtieh regijovnide EU-laantine evtiedidh, vuesiehtimmien gaavhtan geajnoeh buaranidh, dotkemem jïh ööhpehtimmieh dåarjodh barkoemaarhnesne, laanteburriem, laantevoenh jïh göölemem dåarjodh. Bene beetnegh aaj juhtieh vuesiehtimmien gaavhtan viehkide, kultuvredåarjojde jïh polijsen laavenjostemidie. Sveerje bieliem åådtje jeenjemes dåarjoehammojste.

Europeijen raerie – tjåanghkoe EU-laanti åejviej gaskem

Europeijen raerie rïektesïevide tjaaleste EU-laavenjostemen åvtese guhkebe tïjje, mohte ij EU-njoelkedassi bïjre sjæjsjelh. Dah njielje aejkieh fïerhten jaepien tjåanghkenieh. Jis daarpesje dellie maahta lissietjåanghkoem öörnedh.

Europeijen raeresne åejvie, EU-laanti staate- jïh reerenasseåvtehkh jïh kommisjovnen åejvie. Europeijen raerie åejviem veeljie boelhkese mij lea göökte jïh bielie jaepieh.

Guktie EU sjæjsjalidh?

Sveerje jïh dah jeatjah lïhtsegelaanth ektesne sjæjsjalieh orre EU-njolkedassi bïjre. Dïhte sæjhta jiehtedh Sveerje maahta EU:en sjæjsjalimmieh tsevtsedh, bene muvhtene aaj Sveerje tjuara EU-sjæjsjalimmiem dåeriedidh jïlhts ij Sveerje dam sïjhth utnedh.

Naemhtie jåhta gosse Sveerje jïh dah jeatjah lïhtsegelaanth seamadieh orre EU-njoelkedassi bïjre:

1. EU-kommisjovne orre laakem evtede

EU-kommisjovnen laavenjasse lea orre laakh evtiedidh. Gaajhkh lïhtsegelaanth tjirkijem åtna kommisjovnesne. Dah kommisjovnijh edtjieh vuartasjidh åålesth EU:en bööremes jïh eah leah tjirkijh dej respektijveles laanti åvteste.

2. Reerenasse jïh rïjhkebiejjie nænnoestieh

EU-kommisjovne dej uvtelassh seedtie gaajhkide lïhtsegelaantide. Sveerjesne dah reeremasse jïh rïjhkebeajjan båetieh. Reerenasse rïjhkebiejjiem beavna dan vuajnoen bïjre jïh dååste rïjhkebiejjien vuajnojde. Dïhte lea reerenasse gie Sveerjen åvteste soptseste.

3. Europaparlamente sjæjsjele

Europaparlamente lea meatan jïh EU:en orre laaki bïjre sjæjsjele. Dah tjirkijh lea veeljeme sïejhme veeljeminie jïh 21 dejstie lea Sveerjesne veeljeme.

Europaparlamente sjæjsjele ministereraerien ektesne jeenjemes gyhtjelassine. Muvhtine gyhtjelassine ij Europaparlamente sjæjsjelh. Dïhte lea vuesiehtimmien gaavhtan EU:en ålkoerïjhke- jïh vihtiesvoetepolitihke.

4. Ministereraerie sjæjsjele

Dïhte sveerjen reerenasse jïh gaajhkh dah jeatjah reeremh EU-laantine lea meatan akte ministerinie EU:en ministereraeresne. Ministereraerie sjæjsjele orre EU-laaki bïjre.

Dïhte sveerjen reerenasse lea åvtelhbodti evtielassem rïjhkebiejjine digkiedamme.

5. Sveerje laakem tjïrrehtidh

Gosse ministereraerie lea sjæjsjalamme orre laaken bïjre edtja Sveerje jïh dah jeatjah lïhtsegelaanth laakem sjïehtesjidh. Muvhtene rïjhkebiejjie daarpesje sveerjen laakine jeatjahtehtedh guktie edtja sjïehteladtedh dejnie EU:en orre laakigujmie. Jeatjah sjïekesne EU:en laake ryöktesth jåhta.

Rïjhkebiejjie goerehte

Dan baalte goerehtidh jïh vuajnoeh mïeledh reerenassese rïjhkebiejjie åtna, seamma goh dah parlamenth jeatjah laantine, aaj jeatjah laavenjassem åtna. Gosse EU orre laakh evtede sjïere suerkine edtjieh dah parlamenth lïhtsegelaantine goerehtidh jis dejtie njoelkedasside daarpesjieh EU-daltesinie jallh jis buerebe jis fïerhte laante dej njoelkedassij bïjre jïjtje sjæjsjalidh. Goerehtimmeste maahta sjïdtedh kommisjovne tjuara dan evtielassem ikth vielie pryövedh.

Maam deahpade jis Sveerje ij EU:en njoelkedassi mietie dåeriedidh?

EU-kommisjovne vååksje laanth dejtie laakide dåeriedidh mejtie EU lea sjæjsjalamme. Jis kommisjovne meala Sveerje ij dejtie laakide dåeredh maahta kommisjovne Sveerjem steemmedh EU-dåapmoestovlesne.

EU-dåapmoestovlen laavenjasse lea dellie nænnoste jis Sveerje lea EU:en njoelkedassi vööste mïedteme. Sveerjen dåapmoestovlh maehtieh aaj EU-dåapmoestovlese govlesadtedh gyhtjelassigujmie guktie EU:en njoelkedasside edtja toelhkedh.

Jis meala Sveerje jallh jeatjah lïhtsegelaante eah EU:en njoelkedasside dåeriedidh maahta dam bæjhkoehtidh EU-kommisjovnese.

Jis sæjhta sjæjsjalimmide tsevtsedh EU:esne maahta govlesadtedh naan dejstie gie dejnie barkeminie jallh sjæjsjaleminie, EU-gyhtjelassigujmie.

Europaparlamentarihkerh. Gååvnese sveerjen tjirkijh Europaparlamentesne gïeh leah meatan jïh EU-sjæjsjalimmide tsevtsieh. Govlesadtemebïevnesh dejtie gååvnesieh www.europaparlamentet.se. Dïhte aaj hijven gåarede Europaparlamenten bïevnesekontovrese Sveerjesne govlesadtedh, telefovne 08-562 444 55, e-påaste epstockholm@ep.europa.eu.

Rïjhkebiejjietjirkijh. Dïhte sveerjen rïjhkebiejjien tjirkijh laakide Sveerjesne tseegkieh jïh reerenassese vuajnoeh vedtieh åvteli ministereraeresne sjæjsjalieh. www.riksdagen.se sæjrosne gååvnesieh adressh dejtie 349 tjirkijidie jïh dej politihken krirride rïjhkebiejjesne.

Ministerh reerenassesne. Dah sveerjen ministerh lea meatan EU:en ministereraerietjåanghkosne gusnie dah sjæjsjalieh orre EU:en njoelkedasside. www.regeringen.se sæjrosne gååvnese govlesadtemebïevnesh reerenassen gaajhkide ministeridie.

EU-kommisjovne. EU-kommisjovne sæjhta daamhtaj vuajnoeh utnedh raeriestimmide laakide. Akte miljovne EU-otnjegh maehtieh aaj otnjegeinitiatijvesne kommisjovnem haestedh laakejeatjahtehtemasse. Maahta EU-kommisjovnem kontovrem Sveerjesne govlesadtedh, telefovne 08-562 444 11, e-påaste comm-rep-se@ec.europa.eu. Webbeadresse lea ec.europa.eu/sweden/about-us/contact_sv.

Organisasjovnh. Gellie organisasjovnh europeijen daltesisnie laavenjostoeh juktie sijhtieh EU:em tsevtsedh.

Govhte laantijste ...

EU:esne daenbiejjien 27 laanth mah ektesne medtie 447 miljovnh otnjegh utnieh. Jienebh laanth sijhtieh lïhtsegidie sjidtieh, gaskem jeatjebem Serbien jïh Turkiet.

Mannasinie eelkin dah laanth Europesne laavenjostedh?

Mubpie veartenedåaroen mænngan sïjhtin jienebh laanth orre dåaroem heerredidh. Dan gaavhtan govhte laanth ektiedin Europeijen tjïrre- jïh staelieiktedimmie jaepien 1952. Dah edtjin ektesne dïedtem utnedh tjïrre- jïh staelieprodusjovnem, mah lin vihkeles vaaroeh dåaroeindustrijesne. Dennie vuekesne edtjieh dah heerredidh sjïere laante viht aalka vaekniejgujmie ryöjredidh. Dïhte lij dïhte voestes daltese EU:m skaepiedidh.

Jaepien 1958 eelki aaj jeatjah produktine, dïenesjinie jïh kapitaaline laavenjostedh. Ellies laavenjosteme naan jaepien mænngan eelki gohtjedh EE, Europeijen ektiedimmieh. Tïjjen mietie sjïdti gaskem jeatjebem byjresem, laanteburriem jïh skovhtem aaj laavenjasside EE:n åvteste. Jaepien 1993 sjïdti EE EU:em – Europeijen unijovne. Dellie sjïdti vuesiehtimmien gaavhtan nuepiem laanth maehtieh ektesne barkedh ålkoerïjhkepolitihkeles gyhtjelassigujmie. Dan mænngan lea 16 laanth lissine lïhtsegh EU:esne sjïdteme, maam tsevtsie guktie laavenjostedh.